Tóm tắt:

Nghiên cứu xu hướng khai thác các giá trị nghệ thuật vườn truyền thống trong thiết kế cảnh quan đương đại là một trong những nhiệm vụ quan trọng của thiết kế cảnh quan hiện tại và trong tương lai, không chỉ phục vụ cho thiết kế cảnh quan trong thực tiễn mà còn góp phần bổ sung lý luận khoa học về chuyên ngành quy hoạch và kiến trúc cảnh quan đô thị. Bài viết tập trung nghiên cứu ba nội dung chính: Trước hết là nhận diện giá trị nghệ thuật vườn phương Tây, phương Đông trong lịch sử và giá trị vườn truyền thống Việt Nam; Sau đó là nêu lên thực trạng khai thác giá trị nghệ thuật vườn phương Tây, phương Đông và giá trị vườn truyền thống Việt Nam trong tổ chức cảnh quan các khu vực xây dựng mới trong đô thị ở Việt Nam; Sau cùng là đánh giá thực trạng và định hướng nghiên cứu, khai thác giá trị nghệ thuật vườn phương Tây, phương Đông và vườn truyền thống Việt Nam trong tổ chức cảnh quan đô thị, nhất là đối với các khu đô thị mới ở  Việt Nam theo hướng hiện đại và có bản sắc.

1. Đặt vấn đề

Vườn là tác phẩm nghệ thuật trong thiên nhiên do con người tạo ra. Vườn được hình thành từ lâu đời, phục vụ nhu cầu của con người và có vai trò quan trọng trong đời sống của con người. Vườn gắn liền với các công trình kiến trúc. Nói cách khác, vườn là môi trường nhân tạo, là một hệ sinh cảnh do con người tạo ra, kết hợp giữa cảnh quan nhân tạo và tự nhiên, bù đắp lại cho môi trường tự nhiên do quá trình xây dựng, để làm cân bằng hệ sinh thái cư trú của con người. Đồng thời, vườn còn là không gian nghệ thuật, thể hiện các giá trị thẩm mỹ đặc sắc đương thời. Lịch sử nghệ thuật vườn qua các thời kỳ từ cổ đại, trung đại đến cận đại và hiện đại cho thấy những giá trị đặc trưng và có sự khác biệt giữa vườn phương Tây, phương Đông và Việt Nam. Bên cạnh đó như một quy luật đối với sự phát triển của nghệ thuật vườn, là sự ảnh hưởng qua lại giữa các nghệ thuật vườn khác nhau trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Trong lịch sử thế giới, cách hiểu về “Vườn” có nhiều quan điểm và ý nghĩa khác nhau tùy thuộc vào bối cảnh và thời kỳ cụ thể.

Trong bối cảnh đô thị hiện đại ngày nay, con người không chỉ quan tâm đến mảnh vườn nữa, mà còn hướng tới phạm trù rộng hơn, đó là cảnh quan đô thị. Cảnh quan giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong môi trường đô thị hóa mạnh mẽ, kéo theo dân số đô thị tăng cao cùng với đòi hỏi chất lượng môi trường cư trú ngày càng cao hơn. Do đó việc tổ chức cảnh quan đóng vai trò ngày càng quan trọng trong đô thị.

Thật vậy, ở Việt Nam, nếu như trước đây xã hội chỉ quan tâm đến nhà ở thì nay đã bắt đầu tập trung vào cảnh quan bằng cách tìm kiếm những biểu hiện đặc thù riêng với phong cách thiết kế thể hiện giá trị nghệ thuật. Đối với các dự án tư nhân, thiết kế cảnh quan không chỉ tạo nên một không gian xanh ngoài nhà mà còn tạo nên một dấu ấn về thương hiệu của nhà đầu tư trong nền kinh tế thị trường. Chính vì vậy nội dung bài viết tập trung vào nhận diện giá trị nghệ thuật của vườn phương Tây, phương Đông và của vườn truyền thống Việt Nam để khai thác trong thiết kế cảnh quan đô thị đương đại ở Việt Nam sao cho vừa hiện đại vừa có bản sắc.

2. Giá trị nghệ thuật vườn phương Tây và phương Đông

Trên thế giới, từ những khác biệt về địa lý, văn hóa và triết lý sống mà hình thành hai xu hướng và phong cách nghệ thuật vườn phương Tây và phương Đông có những điểm khác nhau. Vườn phương Tây và vườn phương Đông có lịch sử hình thành và phát triển dài lâu và ở mỗi giai đoạn đều thể hiện những dấu ấn riêng trong nghệ thuật tạo hình, bố cục không gian cảnh quan cùng ý nghĩa triết lý. Nếu vườn phương Tây thể hiện giá trị nghệ thuật vườn đặc sắc với các kiểu vườn điển hình như: Vườn cổ đại Ai Cập, Lưỡng Hà – Ba Tư, Hy Lạp, La Mã hay vườn cổ điển Ý, Pháp, Anh đã lan tỏa khắp châu Âu và nhiều nước khác trên thế giới, thì vườn Trung Quốc, Nhật Bản và của các nước Hồi giáo lại nổi bật với ý nghĩa triết học, tính biểu tượng cao và gắn liền với tư tưởng triết lý của văn minh phương Đông.

Trong suốt chiều dài lịch sử, sự hình thành và phát triển của nghệ thuật vườn phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên, đặc điểm xã hội, văn hóa – xã hội – dân cư. Vì thế, có thể tóm tắt giá trị nghệ thuật đặc sắc của các thể loại phương Tây và phương Đông như sau [Turkan và Köksaldı, 2021]:

2.1 Nghệ thuật vườn phương Tây

1. Vườn thời cổ đại:

Đây là giai đoạn con người rời bỏ cuộc sống du mục và chuyển sang hình thức định cư với các hoạt động chính ổn định là nông nghiệp. Nghệ thuật làm vườn ở thời kỳ này  gắn liền với việc sử dụng nguồn nước hợp lý nhằm tạo ra cuộc sống phát triển hài hòa với thiên nhiên. Các mẫu vườn điển hình có thể tìm thấy ở Lưỡng Hà, Ai Cập, Iran, Hy Lạp cổ đại và La Mã cổ đại. [Orucs, 2019]  (Hình 1)

Hình 1. Vườn treo Bablon [World History Encyclopedia (2020), Hanging Gardens of Babylon, Reconstructed]

1. Vườn thời trung đại:

 Đây là thời kỳ phong kiến với sự cát cứ của các lãnh chúa, tồn tại trên nguyên tắc tự cung, tự cấp và là thời kỳ của chiến tranh và bệnh dịch. Đô thị, vì thế có quy mô nhỏ,  bao quanh là tường và hào bảo vệ. Vào cuối thời Trung đại, không còn chiến tranh liên miên, dân số tăng lên, hình thành các con phố hẹp với ngôi nhà phố theo kiểu tập trung. Cảnh quan dưới dạng vườn trong khu dân cư chủ yếu nằm len lỏi ở các khoảng trống giữa các ngôi nhà theo kiểu Rô măng và Gô tich. Nghệ thuật vườn Rô măng và Gô tich có ảnh hưởng tới nghệ thuật vườn ở Châu Âu sau này. (Hình 2)

Hình 2. Vườn trung đại châu Âu [Medieval Histories (2017), Nature History Heritage]

2. Vườn thời phục hung và cận đại:

Phục hưng có nghĩa là tái sinh với ý nghĩa chính, là sự thoát ra khỏi thời kỳ Trung đại vốn mang đậm chất dân gian, địa phương để trở về với các nguyên tắc tạo hình của nghệ thuật kiến trúc Hy Lạp – La Mã cổ đại, một thời bị lãng quên. Nghệ thuật làm vườn Phục hưng, vì thế hướng tới sự chính thống với ngôn ngữ kỷ hà trong bố cục không gian vườn. Vườn Phục hưng mở đầu cho nghệ thuật vườn cổ điển hoàn thiện và đa đạng ở các nước phương Tây trong những năm sau đó. (Hình 3,4)

Hình 3. Vườn-công viên Versailles, Pháp [Château de Versailles, The Gardens, The art of perspective]

Hình 4. Vườn Anh [Classic England, Historic Gardens of England Tours]

2.2 Nghệ thuật vườn phương Đông

1. Vườn Đông Á:

Vườn Đông Á ở các nước như: Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản, … Các khu vườn này được thiết kế như là biểu tượng cho cuộc sống thanh bình, thể hiện sự khao khát thiên nhiên của người dân. Nghệ thuật làm vườn Trung Quốc đã trở thành nguồn cảm hứng cho các khu vườn ở Châu Âu trong thể kỷ XVIII. Nghệ thuật cây cảnh (ikebana, bonsai) đã nảy sinh, ra đời ở Trung Quốc và tiếp tục phát triển ở Nhật Bản. (Hình 5)

Hình 5. Vườn Trung Quốc [UNESCO World Heritage Convention, Summer Palace, an Imperial Garden in Beijing]

2. Vườn Tây Á:

Nghệ thuật vườn Tây Á hình thành tại các quốc gia như: Thổ Nhĩ Kỳ, Iran và Ả Rập,…  nơi Hồi giáo là chủ đạo. Đặc trưng của nghệ thuật vườn Hồi giáo thể hiện sự khúc triết về mặt hình học ở mặt bằng với các kênh nước nhân tạo. Yếu tố mặt nước trong vườn, theo đạo Hồi có một giá trị thiêng liêng, nên được thiết kế một cách nâng niu cẩn thân. Vì thế trong vườn, nước được coi như là một vật quý giá, được chứa trong các bể, các kênh ở những vị trí trục trang trọng.  [Nevoku, 2011] (Hình 6)

Hình 6. Vườn Hồi giáo [Deenin (2024), The Art of Islamic Gardens: Symbolism, Design, and Spiritual Significance]

3. Khai thác giá trị nghệ thuật vườn phương Tây và phương Đông trong thiết kế cảnh quan đương đại ở Việt Nam

Vườn phương Tây và phương Đông với các giá trị nghệ thuật đặc sắc, trong quá khứ đã từng lan tỏa đến nhiều quốc gia và khu vực trên thế giới, trong đó có các đô thị Việt Nam. Ngày nay sự ảnh hưởng ấy, như một quy luật vẫn tiếp tục diễn ra trong thiết kế cảnh quan đô thị.

Giống như các ngành nghệ thuật khác, nghệ thuật làm vườn cũng chịu ảnh hưởng của các điều kiện đương đại cùng sự phát triển liên tục theo xu thế toàn cầu hóa. Do đó, việc nghiên cứu cách thức khai thác nghệ thuật làm vườn trong lịch sử để khai thác trong thiết kế cảnh quan đương đại là rất quan trọng. Tuy nhiên, khai thác giá trị nghệ thuật không có nghĩa là sao chép lại toàn bộ, mà là sự kế thừa có chọn lọc các giá trị nghệ thuật sao cho phù hợp với đặc điểm văn hóa, điều kiện kinh tế-xã hội và tự nhiên của địa phương.

Để khai thác hiệu quả các giá trị nghệ thuật vườn quốc tế dù phương Đông hay phương Tây, phù hợp với bối cảnh  văn hóa và phát triển của Việt Nam đương đại không phải là dễ, đòi hỏi phải có sự hiểu biết sâu sắc cả về hình thức lẫn nội dung của nghệ thuật vườn để có sự lựa chọn, khai thác và vận dụng phù hợp. Nếu không sẽ trở thành một cảnh quan ngoại lai chỉ có giá trị nhất thời, chắc chắn không phải là giải pháp phát triển bền vững và có bản sắc.

Trên thực tế xây dựng các khu đô thị mới hiện nay, bên cạnh những thành công trong thiết kế cảnh quan hiện đại, tồn tại nhiều hạn chế.

Thành công ở chỗ là trong thời gian gần đây, nghệ thuật cảnh quan đã bắt đầu được áp dụng trong thiết kế cảnh quan. Như vậy là có sự biến đổi tích cực so với thời kỳ trước đây mới chỉ đơn thuần tạo ra một không gian xanh ở trong đô thị. Việc sử dụng các nghệ thuật tạo hình, biến đổi cảnh, tạo điểm nhấn thị giác với các đường nét, bố cục sắp xếp, trang thiết bị, sự hỗ trợ của phối kết màu sắc và hiệu ứng ánh sáng đã tạo nên cự cuốn hút cho các không gian cảnh quan đô thị.

Có thể dễ dàng nhận thấy mặt chưa thành công là do sự chi phối quá mức của thị trường bất động sản đã khiến các nhà đầu tư hướng tới sự tìm tòi các kiểu tổ chức cảnh quan vườn bắt chước theo phong cách nghệ thuật vườn phương Tây và phương Đông để đưa vào các dự án mà đáng ra cần phải chú trọng hoặc kết hợp với tính bản địa. Việc khai thác giá trị nghệ thuật chưa chọn lọc kỹ, tạo nên cảnh quan thiếu bản sắc địa phương và xa lạ với văn hóa của người Việt.

Lý do là vì: 1) trong quá trình thiết kế và thi công chưa hiểu rõ hết được nghệ thuật tạo hình và triết lý của vườn phương Tây và phương Đông; 2) Áp dụng và khai thác được một phần nghệ thuật, chưa phải là toàn bộ nên toàn cảnh bị chênh lệch, không khớp nối. 3) Đối tượng cảm thụ là người Việt nên văn hóa và thói quen sử dụng khác biệt với đối tượng của bối cảnh nguyên gốc 4) Áp lực từ việc phát triển nhanh chóng, thu hút thị trường dẫn đến việc chủ đầu tư  phải đưa ra rất nhiều xu hướng để tạo thương hiệu nhận diện riêng, không trùng lặp với các dự án khác. Đó là các trường hợp cụ thể như sau: (Hình 7,8,9)

- Khai thác giá trị nghệ thuật vườn Châu Âu: Tại Hà Nội có các khu đô thị mới  Royal City, Ciputra; Tại Thái Nguyên có Danko City; Tại Thanh Hóa: Vinhomes Star city; Tại  thành phố Hồ Chí Minh có Aqua City v.v…

- Khai thác giá trị nghệ thuật vườn Ý: Tại Hà Nội có Vinhomes Ocean Park 2, Tại Hậu Giang có khu The Venice City v.v…

- Khai thác giá trị nghệ thuật vườn Nhật: Vinhomes Smart City/ The Miami, Vinhomes Ocean Park/The Zenpark; Tại thành phố Hồ Chí Minh có Akari City, Vinhomes Grand Park/ he Origami, Mizuki Park; Tại An Giang có Phúc Anh Asuka v.v…

- Khai thác giá trị nghệ thuật vườn nhiệt đới Mỹ: Vinhomes Smart City/The Miami, Tân Cảng v.v…

- Khai thác giá trị nghệ thuật vườn Địa trung Hải: Tại Phú Quốc có Sun Grand City Hillside Residence v.v…

- Khai thác giá trị nghệ thuật Đông Dương: Tại Phú Quốc có Sun Tropical Village…

Hình 7. Một số dự án khai thác giá trị nghệ thuật vườn phương Tây và phương Đông tại Việt Nam [Nguồn: Các trang web của dự án]

Hình 8. Kiểu Venice tại Phú Quốc với kênh nước, dãy nhà sắc màu và điểm nhấn tượng theo phong cách Châu Âu hiện đang thu hút thị hiếu của người dân đến tham quan [Doãn, 2024]

Hình 9. Tranh phố cổ được sơn trên trần của lối hành lang đi bộ tuy là hình ảnh truyền thống nhưng lại đang sử dụng thủ pháp nghệ thuật vẽ tranh trên vòm nhà của phong cách Phục hưng [Doãn, 2024]

Tự thực tế nêu trên, có thể nhận thấy: Sự xung đột và mâu thuẫn giữa hiện đại với truyền thống, giữa truyền thống Việt Nam và truyền thống nước ngoài, giữa giá trị toàn cầu với giá trị địa phương cần được giải quyết để có thể phát triển kiến trúc cảnh quan đương đại ở nước ta vừa hiện đại, tiện nghi và vừa có tính bản địa. Do đó cần thiết đặt vấn đề về nghiên cứu tạo lập giá trị mới trong nghệ thuật vườn đương đại trên cơ sở khai thác giá trị nghệ thuật vườn truyền thống và tiếp thu có chọn lọc giá trị nghệ thuật vườn của thế giới. Trong đó việc vận dụng đối với các khu đô thị mới  ở nước ta, cụ thể trước hết là các khu đô thị mới ở Hà Nội là có ý nghĩa quan trọng.

4. Giá trị nghệ thuật vườn truyền thống Việt Nam

Vườn truyền thống Việt Nam đã hình thành và phát triển từ lâu đời, trải qua nhiều giai đoạn lịch sử của các triều đại phong kiến và xã hội người Việt. Sự phong phú về quy mô và hình thức của vườn truyền thống tùy thuộc vào giai cấp xã hội và vùng miền, không chỉ đơn thuần là một mảnh tự nhiên trong khuôn viên mà còn là một sản phẩm có giá trị nghệ thuật phản ánh tinh thần của thời đại và con người tạo ra. Vườn truyền thống Việt Nam có các loại như: vườn cung đình, lăng tẩm, đình, đền, chùa, nhà ở dân gian v.v… Mỗi thể loại đều để lại những dấu ấn đặc trưng về nghệ thuật tổ chức cảnh quan, đặc biệt là thủ pháp tạo hình, rất cần được nghiên cứu để khai thác trước khi quá muộn.

Vườn cung đình (hay còn gọi là thượng uyển, ngự uyển, cung uyển, ngự viên) là  khu vườn gắn liền với đời sống của các vua chúa, hoàng tộc, quan lại. Đây là các khuôn viên cảnh quan do triều đình xây dựng để phục vụ cho nhu cầu nghỉ ngơi, giải trí, thưởng lãm. Thể loại vườn này gắn liền với các triều đại phong kiến Việt Nam thể hiện quan điểm, triết lý và trình độ phát triển kinh tế-xã hội của triều đại. Nhà Nguyễn (1802-1945) là triều đại cuối cùng trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Đây là thời kỳ Việt Nam thống nhất với Huế là kinh đô và có thể coi là thời kỳ phát triển rực rõ của nghệ thuật cảnh quan với hệ thống vườn đa dạng và phong phú. Nhà Nguyễn kế thừa và phát triển nhiều tinh hoa văn hóa truyền thống của các triều đại trước, đồng thời cũng phải đối mặt với những thách thức lớn từ bên ngoài, như sự xâm lược của thực dân Pháp. Vườn lăng là một ví dụ tiêu biểu, độc đáo của nghệ thuật vườn Huế, đa dạng về quy mô, tư tưởng, triết lý tạo cảnh gắn liền với thẩm mỹ và tâm linh, thể hiện sự tôn kính đối với các vị vua và tổ tiên, phản ảnh phong cách sống, quan điểm về thẩm mỹ và tín ngưỡng của người Việt thời phong kiến. (Hình 10,11)

Hình 10. Cơ Hạ Viên ở Kinh thành Huế - vườn ngự uyển duy nhất còn lại đến nay [TS.KTS. Phạm Anh Tuấn, 2024]

Vườn gắn liền với các công trình tín ngưỡng tôn giáo như đình, đền, chùa. Trong đó:

- Vườn đình là nơi gắn liền với sinh hoạt cộng đồng, nơi tổ chức lễ hội, sự kiện của dân làng nên cảnh quan thường có cây xanh lớn, ao hồ, sân chơi và không gian rộng để làm nơi tổ chức các hoạt động cộng đồng;

- Vườn chùa là nơi thờ Phật và thực hiện các nghi thức Phật giáo, gắn liền với việc tu tập, thiền định nên cảnh quan thường thanh tịnh, có thể ở những vị trí riêng biệt;

- Vườn đền là tổ hợp nơi thờ các vị thần linh, tổ tiên, và thường liên quan đến tín ngưỡng dân gian nên cảnh quan thường sẽ là thể hiện sự trang trọng, có thể có những biểu tượng văn hóa dân tộc.

Các vườn này đều có sự tương đồng và khác biệt, thể hiện những đặc trưng riêng của thời kỳ lịch sử và không gian vùng miền, mang dấu ấn nghệ thuật đặc sắc.

Hình 11. Trang trí lối bậc thang tại Chùa Hoa Yên trên đường lên núi Yên Tử dựa trên hình tượng truyền thống là sen, cành trúc, mây cuộn và đầu rồng [Doãn, 2024]

- Vườn dân gian lại là các khu vườn (khuôn viên) gắn liền với nơi ở và đời sống của người dân tại mọi miền đất nước. Sự khác biệt về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, điều kiện kinh tế – văn hóa – xã hội của mỗi vùng miền đã hình thành nên những lối sống, ứng xử với tự nhiên, thể hiện qua vườn truyền thống dân gian. Trải qua nhiều năm thích ứng với thiên nhiên để sinh tồn, ông cha ta đã biết cách sử dụng trí tuệ và kinh nghiệm dân gian vào việc tạo dựng nên các khu vườn này, vừa có khả năng về nông nghiệp, vừa có giá trị nghệ thuật thẩm mỹ về bố cục tạo cảnh vườn trong đời sống thường ngày.

5. Khai thác giá trị nghệ thuật vườn truyền thống Việt Nam trong thiết kế cảnh quan đương đại

Đối với việc khai thác giá trị nghệ thuật vườn truyền thống Việt Nam, có thể hiểu, trước hết là nhận biết những giá trị đặc trưng về nghệ thuật cảnh quan, thể hiện qua:

- Hình thức nghệ thuật (điểm, tuyến, diện, hình khối, không gian),

- Chất cảm nghệ thuật (Cấu trúc bề mặt, màu sắc, sắc độ),

- Nội dung nghệ thuật (chủ đề, biểu tượng, tư tưởng, ý nghĩa);

- Nghệ thuật bố cục sắp xếp (Bố cục, quy luật, tỷ lệ, trục, sắp xếp) của các yếu tố cảnh quan (bao gồm yếu tố tự nhiên và nhân tạo).

Các giá trị nghệ thuật vườn này có khả năng khai thác theo các mức độ, cách thức áp dụng khác nhau. Mục đích là cho việc thiết kế cảnh quan đương đại, nhằm tạo ra một môi trường sống hiện đại kết hợp với truyền thống, mang tính bản địa và phù hợp về văn hóa. (Hình 12,13,14,15,16,17)

Hình 12. Cảnh quan khu vực đón khách trên đường lên núi Bà Nà, Đà Nẵng đã thể hiện nghệ thuật làm vườn truyền thống thông qua bể cảnh, kênh nước, vật liệu, cây xanh và màu sắc [Doãn, 2024]

Hình 13. Khai thác giá trị nghệ thuật vườn truyền thống thông qua họa tiết trang trí, chất liệu, màu sắc, đường nét ngôn ngữ tạo hình và sự phối kết hợp giữa chúng [Doãn, 2024]

Hình 14. Việt phủ Thành Chương (Sóc Sơn, Hà Nội) khai thác thành công giá trị nghệ thuật VTT VN vào trong cảnh quan sân vườn [https://www.vietphuthanhchuong.com.vn/]

Hình 15. Vườn Việt tại khu nghỉ dưỡng Legacy Yên Tử - Mgallery (Quảng Ninh) với thiết kế sang trọng nhưng vẫn phản ánh tinh thần bản địa [Doãn, 2024]

Hình 16. Vườn trúc tại không gian đường phố Hà Nội [https://giaoducthudo.giaoducthoidai.vn/]

Hình 17. Một góc tiểu cảnh vườn tại một khu chung cư hiện đại tại Hà Nội [Doãn, 2024]

Nghệ thuật cảnh quan là chìa khóa để mang đến cho mọi người sự tận hưởng không gian ngoài trời. Tuy nhiên, trên thực tế hiện nay, như đã trình bày ở trên, xu thể nở rộ việc sao chép các giá trị nghệ thuật vườn trên thế giới khiến cho vườn truyền thống Việt Nam bị bỏ quên hoặc chưa phải là ưu tiên. Ở một số khu vực, việc khai thác giá trị nghệ thuật vườn truyền thống mới chỉ ở mức độ khiêm tốn trong một số chi tiết cảnh quan, thiếu đồng bộ nên chưa mang lại giá trị tổng thể, toàn cảnh. Đây thực sự là vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu.

Tham khảo một số kinh nghiệm từ các nước trên thế giới cho thấy các thành tựu  nghệ thuật làm vườn đã được khai thác trong sự phát triển của cảnh quan đương đại, dưới góc nhìn mới. Các thủ pháp thường được khai thác là:

- Khai thác ý tưởng thiết kế: Khai thác các triết lý về sự hài hòa, ý niệm triết học, các tư tưởng, nguyên tắc, nhịp điệu, trật tự, biểu tượng.

- Khai thác quan niệm về nghệ thuật: Khai thác những phản ánh về cái đẹp, mang không gian của vườn lên một cảnh giới nghệ thuật như tiên cảnh hay tranh vẽ, gợi lên các cảm xúc theo lộ trình, kịch bản.

- Khai thác về bố cục: Khai thác về nguyên tắc sắp xếp bố cục tổng thể, chi tiết, các phương pháp kết hợp để tạo nên các tổ hợp khác nhau.

- Khai thác màu sắc: Khai thác các gam màu, sắc độ chia thành 2 nhóm: màu sắc của trang trọng và màu sắc của dân gian. Có sự khác biệt lớn giữa màu sắc hoàng gia và màu sắc dân gian.

- Khai thác về trang trí chi tiết: Khai thác các xử lý về chi tiết, không chỉ thẩm mỹ mà còn thể hiện ý nghĩa văn hóa.

- Khai thác văn hóa: Phản ánh việc tiếp tục phát triển văn hóa truyền thống. Trong thiết kế hiện đại cần thể hiện đầy đủ nét đặc trưng của truyền thống và lối tư duy của con người hiện đại để thể hiện thời đại.

6. Kết luận

Nhìn chung, nghệ thuật làm vườn ở nhiều quốc gia có sự khác biệt nhất định do chịu ảnh hưởng trực tiếp của các yếu tố tự nhiên – khí hậu,  kinh tế - kỹ thuật và văn hóa – xã hội khác nhau trong quá trình phát triển.  

Trên thế giới, về cơ bản vườn được chia thành 2 xu hướng:  vườn phương Tây và vườn phương Đông với nguồn gốc, thủ pháp nghệ thuật tạo hình khác nhau, mang lại các giá trị nghệ thuật cảnh quan khác nhau, phản ánh hơi thở và văn minh của thời đại. Bên cạnh đó, như một quy luật,  sự giao thoa và tiếp biến các giá trị nghệ thuật cảnh quan giữa các quốc gia trong quá trình phát triển luôn hiện diện để tạo nên những giá trị đặc sắc mới của nghệ thuật làm vườn, trong đó có Việt Nam. Những khu vườn nổi tiếng trên thế giới và ở Việt Nam ngày nay là minh chứng rõ nhất.

Đối với thiết kế cảnh quan đương đại ở Việt Nam, bài viết nhấn mạnh tầm quan trọng của việc khai thác các giá trị đã được định hình của nghệ thuật vườn truyền thống Việt Nam thông qua sự  kết hợp các yếu tố cảnh quan tự nhiên và nhân tạo như: cây xanh, mặt nước, địa hình lớn – nhỏ, kiến trúc nhỏ, điêu khắc, điểm nhấn, hoa văn, vật liệu v.v… với các hình thức bố cục, tạo hình như: tỷ lệ, trục, tổ hợp, hình, đường nét, điểm v.v… để tạo ra các giá trị mới của nghệ thuật cảnh quan đương đại.

Những phân tích nêu trên trong bài viết được xem là kết quả nghiên cứu ban đầu, cần được tiếp tục phân tích, nhận diện và hệ thống hóa dữ liệu trong các nghiên cứu tiếp theo của tác giả.

Tài liệu tham khảo

Tài liệu tiếng Việt:

1. Nguyễn Ngọc Anh (2021), Một số xu hướng trong thiết kế cảnh quan đương đại ở Trung Quốc, Tạp chí Kiến trúc. Số 7/2021.
2. Nguyễn Ngọc Anh (2022), Nghệ thuật thiết kế cảnh quan sân vườn Chùa Phương Đông, Tạp chí Kiến trúc, số 07/2022.
3. Phan Thanh Hải (2020), "Vườn cung đình Việt Nam - lịch sử, hiện trạng và vấn đề nghiên cứu, phục hồi", Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế.
4. Gia Hân (2022), "“Vườn” trong tâm thức nghệ thuật", Văn nghệ số 48/2022.
5. Nguyễn Bích Hoàn (2016), Triết lý vũ trụ luận nghệ thuật sắp đặt sân vườn xứ Huế, Tạp chí Kiến trúc, Số 1+2/2016.
6. Nguyễn Hoàng Huy (1997), Vườn cảnh phương Đông, Nhà xuất bản Văn hóa.
7. Đỗ Thị Thanh Mai (2016), Nghệ thuật kiến trúc cảnh vườn trong kiến trúc cung đình thời Nguyễn, Tạp chí Kiến trúc, số 07-2016.
8. Nguyễn Đình Thi (2020), Giáo trình lịch sử kiến trúc, NXB Xây dựng.
9. Nguyễn Quốc Thông và Nguyễn Vũ Bảo Minh (2022), "Phát triển khu đô thị mới hiện đại với vấn đề phát huy giá trị văn hóa địa phương ở Việt Nam", Tạp chí Xây dựng.
10. Nguyễn Thị Thanh Thủy và Tôn Ánh Hồng (2019), Kiến trúc cảnh quan Việt Nam truyền thống và hiện đại, Nhà xuất bản Xây dựng, Hà Nội, 193.
11. Võ Thị Thu Thủy (2020), Thiên nhiên trong kiến trúc nhà ở truyền thống Việt, Nhà xuất bản Xây dựng, Hà Nội.
12. Phạm Anh Tuấn và Lê Khánh Ly (2020), Lịch sử Vườn cảnh, Nhà xuất bản Xây dựng, Hà Nội.

Tài liệu nước ngoài:

1. Силютина Д.А., "История развития садово-паркового искусства и ландшафтной архитектуры - Lịch sử phát triển của nghệ thuật làm vườn và kiến ​​trúc cảnh quan".
2. Etteger R.V., Thompson I. and Vicenzotti V. (2016), "Aesthetic creation theory and landscape architecture", Journal of Landscape Architecture 11(1):80-91.
3. Miller M. (1986), "Gardens as works of art: The problem of uniqueness", The British Journal of Aesthetics. Volume 26, Issue 3, SUMMER 1986, Pages 252–256.
4. Miller M. (1993), Garden as an Art, State University of New York Press.
5. Nevoku (2011), Islamic Garden Art, Süleyman Demirel University Forest Engineering, Landscape Art History Course Notes.
6. Nitschke G. (1999), Japanese Gardens, Taschen.
7. Turkan Z. và Köksaldı E. (2021), An important period of the historical development of garden art: “Renaissance garden style”, Revista Amazonia Investiga. Volume 10 - Issue 38: 252-269
8. Oruc F. (2019), The Book of Dede Korkut and the Nomadology of World Literature.
9. Ozhegov S.S. (1994), Lịch sử Kiến trúc Cảnh quan - History landscape architecture. for S.S. Ozhegov. Moscow: Arkhitektura-S, 2004. – 232 p., BM KTCQ, ĐHKT Matxcova.

Tác giả: NCS.ThS. Doãn Minh Thu*¹, GS.TS. Nguyễn Quốc Thông², TS. Phạm Anh Tuấn¹

¹ Trường Đại học Xây dựng Hà Nội

² Hội Kiến trúc sư Việt Nam